Dünya uzayı Erzurum’dan izleyecek

Türkiye, uzay alanında önemli adımlar atmaya devam ederken, Erzurum’da Karakaya Tepeleri’nde yapımı süren Doğu Anadolu Gözlemevi, yüksekliği bakımından dünyanın uzaya açılan 3. önemli ‘kapısı’ niteliğini taşıyacak. Amerika ve Avrupa’nın farklı ülkelerindeki üniversitelerden işbirliği konusunda şimdiden talepler gelmeye başladı.

Dünya uzayı Erzurum’dan izleyecek

Erzurum’da, astronomik açıdan büyük bir potansiyeli barındıran 3 bin 170 rakımlı Karakaya Tepeleri’nde yer alacak Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG), konumu itibariyle dünyanın 3. en yüksek gözlemevi olma unvanını elde edecek. Projenin toplam maliyeti ise 150 milyon lira…

4 metre çaplı aynasıyla Türkiye’nin en büyük teleskobuna sahip olacak DAG’da bilimsel gözlemlerin 2020 yılında başlaması planlanıyor.

Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi (ATASAM) Müdürü Doç. Dr. Cahit Yeşilyaprak, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nin bilimsel ve teknik işbirliği, Kalkınma Bakanlığı, Erzurum Valiliği ve 40 üniversite ile 7 gözlemevinin desteğiyle kurulacak Doğu Anadolu Gözlemevi projesindeki son durumu yenisafak.com’a anlattı.

Türkiye uydu ekipmanlarını kaplayacak

Projenin altyapı çalışmalarının yüzde 80’inin bittiğini belirten Yeşilyaprak, gözlemevi inşaatının 2017 yılı içinde tamamlanacağını ve kubbenin ilk parçalarının montajına başlanacağını ifade ederek, şunları söyledi:

“Kalkınma Bakanlığı destekli Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) projesinde şu ana kadar gerçekleşen temel aşamaları özetlemek istersek; öncelikle altyapısal çalışmaların (elektrik, su, fiber, yol, iletişim, sismik çalışmalar gibi) %80 tamamlanmış durumda. 2014 yılında teleskobun ihalesi yapıldı ve üretimine Belçika’da başlandı. 2015 yılında ise kubbe ihalesi gerçekleşti, İtalya’da üretime geçildi. Ayna üretimi 2016 yılında tamamlandı ve kaplanmak üzere Rusya’ya gönderildi. Bundan sonraki kaplama işlemleri ise kendi kaplama sistemimizle yapılacak şekilde projelendirildi. Geçen yıl başlayan gözlemevi inşaatı, bu yıl içinde tamamlanacak ve kubbenin ilk parçalarının montajına başlanacak. Ayrıca DAG projesinin ikinci aşaması olan Odak Düzlemi Aygıtları ve Adaptif Optik Sistemi (ODA) projesi de 2016 yılında Kalkınma Bakanlığı’nın desteğiyle başlatıldı, DAG projesiyle aynı zamanda bitirilmesine, dolayısıyla DAG teleskobunun kendi optik ve astronomik aygıtlarıyla ilk ışığının alınması fırsatı da yakalandı. Projemizin 3. aşaması olan Ayna Kaplama Sistemi (AKS) projemizin de 2021 yılında tamamlanması planlanmış ve bu sistem sayesinde sadece kendi aynamızı değil, Avrupa ve Ortadoğu’daki bütün 4 metre çapa kadar bütün aynaları ve uzayla ilgili uydu ekipmanlarını kaplayabilecek bir kabiliyete sahip olacağımızı da bildirmek isterim.”

Yaklaşık 25 akademisyen görev alıyor“Projelerimizde yerli ve yabancı olmak üzere farklı üniversitelerden yaklaşık 25 akademisyen görev alıyor. Bunun dışında yine hem kendi kurumumuz içinden hem de farklı kurumlardan olmak üzere tam veya kısmi zamanlı görev alan teknik personel anlamında (mühendis, fizikçi, astronom, tekniker gibi) ise 15’e yakın kişi bulunmakta.”
3 bin 170 rakımlı Karakaya Tepeleri’nde yapımına devam edilen Doğu Anadolu Gözlemevi, birçok özelliğiyle kritik öneme sahip. İNFOGRAFİK: Cahid Atik

Avrupa ve Amerika’dan işbirliği talebi

Yeşilyaprak, projenin aşamalarına yönelik Belçika, İtalya, Rusya, İngiltere ve İsviçre’den işbirlikleri yapıldığını, Amerika ve Avrupa’nın farklı ülkelerindeki üniversitelerden ise teleskop ilk ışığını alır almaz işbirliği yapma konusunda şimdiden taleplerin olduğunu dile getirerek, şunları aktardı:

“Projeler kapsamında şu ana kadar yapılan uluslararası ortaklıklar veya işbirlikleri ise şimdilik yürüttüğümüz projenin aşamalarıyla ilgili olmak üzere; teleskop optiği ve üretimiyle ilgili Belçika’dan AMOS firması, teleskop mekaniği ve yazılımıyla ilgili İtalya’dan EIE firması, atmosferik kalite ölçümleri ile ilgili Rusya’dan Moskova Devlet Üniv. SAI enstitüsü ve İngiltere’den Durham Üniversitesi, adaptif optik sistem ve optik tasarım konusunda ise İsviçre’den HEIG-Vd enstitüsü ile çalışmalarımız bulunuyor. Ayrıca teleskop ilk ışığını alır almaz işbirliği ve ortak zaman paylaşımı yapma konusunda şimdiden talepte bulunan Amerika’nın ve Avrupa’nın farklı ülkelerinin üniversiteleri var.”

Türkiye’nin en büyük gözlemevi

“Öncelikle DAG, Türkiye’nin en büyük gözlemevi olacak. Çünkü 4 metre çaplı aynasıyla Türkiye’nin en büyük teleskobuna sahip olacak. Bu teleskop aynı zamanda yakın kırmızı ötesi bölgede de gözlem yapabileceği için yine Türkiye’nin ilk kırmızı öte teleskobu da olacak. Ayrıca, teleskoba takılacak olan ve atmosferik etkileri neredeyse ortadan kaldırabilen adaptif optik sistemi ile gözlemevi kontrol yazılımları tamamen yerli imkanlarla gerçekleştirilecektir. DAG teleskobunun ayna kaplama sistemi devreye girdiğinde de sadece Türkiye’nin en büyük değil Avrupa’nın da en büyük ayna ve uydu kaplama sistemine (4 m çapa kadar) sahip olacak.”

Bilimsel gözlemler 2020’de“DAG’da ilk ışık alınması 2019 sonu 2020 yılı başında olacak şekilde planlandı ve süreç, bu plana göre yürütülüyor. Optik ve aygıtsal testlerin tamamlanmasından itibaren 2020 yılı içinde bilimsel gözlemler başlayacak.”
Yurtdışına bağımlılık sona erecek

Doğu Anadolu Gözlemevi’nde yapılacak çalışmaların, teknolojik gelişmelerin yolunu açacak fırsatları ortaya çıkaracağını vurgulayan ATASAM Müdürü Doç. Dr. Yeşilyaprak, yazılım ve nanoteknoloji kaplama işlerinde Türkiye’nin yurtdışına bağımlılığını sona erdireceğinin altını çizerek, şu şekilde konuştu:

“Özellikle astronomi ve astrofizik araştırmalarında daha önce görsel bölgede daha küçük çaplı teleskoplarla çalışan Türk astronomlara çok daha büyük bir teleskopla hem de kırmızı ötesi bölgeden de veri alınması sağlanacak. Bu bilimsel soruların ve aranan cevapların da çeşitliliğini artıracağı gibi uluslararası düzeydeki büyük kapsamlı projelere doğrudan katılma fırsatı da elde edilecek. Bu bilimsel çalışmalar, teknolojik gelişmelere yol açacak fırsatları da ortaya çıkaracak. Özellikle yazılım ve nanoteknoloji kaplama işlerinde ülkemizin yurtdışına bağımlılığı sona erecek. Uzay teknolojilerinin bir aşaması daha kaplama ünitesi ile hizmete girecek ve uydu sistemlerinin büyük boyutlu kaplamaları ülkemizde rahatlıkla yapılacak.”

DAG ve ODA projeleri başarıyla yürütülüyor

“Kalkınma Bakanlığı’nın desteğiyle yürütülen 2 ayrı projemiz (DAG ve ODA Projeleri), Atatürk Üniversitesi bünyesindeki Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi (ATASAM) Müdürlüğü koordinatörlüğünde başarıyla yürütülüyor. Bu projelerimize destek veren Kalkınma Bakanlığına ve kendi öz kaynaklarından ek destek sağlayan Atatürk Üniversitesi Rektörlüğümüz ile her aşamasında desteğini ve ilgisini eksik etmeyen Rektörümüz Prof.Dr. Ömer Çomaklı hocamıza, şahsım ve proje ekibimiz adına teşekkür etmek istiyorum.”

Doğu Anadolu Gözlemevi projesi.
Karakaya Tepeleri kritik role sahip

Karakaya Tepeleri, hem Erzurum şehir merkezine hem de Erzurum Havalimanı’na yaklaşık 20 kilometre, Atatürk Üniversitesi yerleşkesine yaklaşık 10 kilometre mesafede yer alıyor. Zirvede elektrik, telefon ve su kaynakları bulunuyor. Erzurum şehrini doğrudan görmediği ve şehir ile arasında yükseklikleri yaklaşık 2500 metre olan tepeler olduğu için ışık kirliliğinden uzak ve şehrin gelişme yönüne de ters yönde bir konumda bulunuyor. Karakaya Tepeleri ve çevresinin özellikle düşük nem oranı ve rüzgar hızı, rüzgar yönündeki kararlılığı ve açık gün/gece sayısı da dikkate alındığında bölgenin astronomik önemini ve cazibesi daha da artıyor. Yerleşke olarak seçilen bu tepeler, coğrafik-topoğrafik özelliklerinden dolayı büyük çaplı birkaç teleskop barındırabilecek potansiyele sahip. Karakaya Tepeleri, özellikle atmosferik ve yapısal özellikleri nedeniyle, Dünya’da zaten sayılı coğrafyada yapılabilen kızılötesi bölgesindeki gözlemlere oldukça uygun.

Türkiye nitelikli insan gücünü yetiştirecek

Proje hayata geçtiğinde Türkiye’nin uluslararası bilim camiasında görünürlüğünün ve saygınlığının daha da artırılması, Erzurum’un kültürel ve tarihi kongreler yanısıra bilimsel bir kongre merkezi haline getirilmesi ve Türkiye’nin uzay bilimleri ve teknolojileri konusunda ihtiyacı olan insan gücünün yetiştirilmesi hedefleniyor.

Erzurum ilgi odağı olacak

Öte yandan Erzurum’un, konumu baz alındığında Ortadoğu ve civarında bu ölçekte büyük gözlemevi bulunmaması, Dünya’daki mevcut gözlemevlerinin bir kısmının ışık ve hava kirliliği tehdidine maruz kalması sebebiyle bilim insanları arasında ilgi odağı olması bekleniyor.

Uzayda bir ilk

Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) Projesi ile 4 metre çaplı hem görsel hem de kırmızı ötesi bölgede gözlem yapabilme kabiliyetine sahip DAG teleskobu ve kubbesinin geliştirilmesi projesinde imzalar atıldı. Atatürk Üniversitesi’nden Doç. Dr. Cahit Yeşilyaprak ve FMV Işık Üniversitesi’nden Yrd. Doç. Dr. Onur Keskin’in yer aldığı proje sayesinde, HUBBLE Uzay Teleskobu’ndan yaklaşık 7 kat daha yüksek çözünürlüğe sahip yerli tasarım teleskobun 2019 yılının sonlarında hayata geçmesi öngörülüyor.Türkiye’de “ilk” kez tasarımı yüzde 100 yerli olan DAG teleskobunun üretimi yurt dışında başladı. Kalkınma Bakanlığı tarafından desteklenen, Erzurum Atatürk Üniversitesi koordinatörlüğünde ve sahipliğinde, FMV Işık Üniversitesi’nin de üreteceği Adaptif Optik Sistemi ile hayata geçirilecek DAG Teleskobu tamamlandığında, Avrupa’daki en yüksek çözünürlüklü astronomik gözlem cihazı olacak.Toplam maliyeti optik aygıtlarıyla birlikte yaklaşık 150 milyon lira tutacak teleskop, kubbe, bina ve optik aygıtlar sayesinde uzay, hem görsel hem de kırmızı ötesi bölgede gözlenebilecek. DAG teleskobu, 2019’dan itibaren Atatürk Üniversitesi bünyesinde Erzurum’daki 3170 metre rakımlı Konaklı- Karakaya Tepesine yerleştirilerek gözlem yapacak. FMV Işık Üniversitesi, 4 metre sınıfı kırmızı ötesi gözlem yapacak DAG teleskobunun Adaptif Optik (AO) ve Derotator sistemlerini üretecek.FMV Işık Üniversitesi ve İsviçre’den HEIG-VD ortaklığında optik ve mekanik tasarımı Atatürk Üniversitesi için yüzde 100 milli imkanlarla tasarlanan DAG teleskobu, dünyada bir “ilki” de gerçekleştirerek daha tasarım aşamasında AOS sistemleri barındıracak şekilde tasarlandı. “Kendi boyutlarında en yüksek çözünürlüklü teleskop”Açıklamada görüşlerine yer verilen FMV Işık Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Şirin Tekinay, teleskop teknolojilerindeki gelişmeler, astronomik gözlemlerle alınan görüntülerdeki bulanıklık, sintilasyon ve ışın yoğunluğunun azalması sorunları gibi atmosferde oluşan türbülansa bağlı etkilerin giderilmesi için opto-mekanik akıllı yapıdaki Adaptif Optik (AO) sistemlerin üretildiğini belirtti.Böylece teleskop sistemlerinin uzayda kurulmasına gerek kalmadan yeryüzünde konuşlandırılacak teleskoplar ile yüksek çözünürlükte görüntü elde edilmesinin mümkün olacağını ifade eden Tekinay, şunları kaydetti:”Teleskopların çapları büyüdükçe ışık toplama, yani daha uzakları görebilme yetisi de artmaktadır. Fakat büyüyen çap atmosferik türbülansın teleskop üzerindeki olumsuz etkisini de arttırmakta ve daha bulanık görüntü oluşturmaktadır. Üniversitemiz bünyesinde kurulan merkezlerimizden OPAM’da bu olumsuz etkileri ortadan kaldıracak sistemleri üretecek ve DAG teleskobunun kendi boyutları arasındaki en yüksek çözünürlüklü teleskobu olmasını sağlayacağız.” “Erzurum uzay gözlemi için uygun bir bölge” Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü Doç. Dr. Cahit Yeşilyaprak ise 2019 sonunda hayata geçirilmesi öngörülen proje sayesinde ülke genelindeki yaklaşık 200 astronom ve astrofizikçinin, DAG teleskobu ile çalışma fırsatı bulacağını söyledi.Temel bilimler alanında yapılmış en büyük yatırım ve projelerden birisinin DAG ve teleskobu olacağını aktaran Yeşilyaprak, şu ifadeleri kullandı:”Projenin hayata geçmesi, Türkiye’nin bu alandaki teknolojik bağımsızlığı anlamına da geliyor. Teleskop için Erzurum’un seçilme nedeni ise atmosferik ve coğrafik özellikler. Erzurum, uzay gözlem çalışmaları için en uygun bölgelerden birisi. Gözlem için en önemli kriterlerden olan açık gün sayısı, Erzurum’da yaklaşık 250 gün civarında ve düşük nem oranı ile yüksek rakım da özellikle kırmızı ötesi bölgedeki gözlem için önemli faktörlerden. DAG teleskobu, optik özellikleri nedeniyle ışık toplama gücü açısından en küçük ayrıntıları bile ayırt edebilecek kapasiteye sahip olacak.”

KAYNAK : Yenişafak

BU KONUYU SOSYAL MEDYA HESAPLARINDA PAYLAŞ
ZİYARETÇİ YORUMLARI

Henüz yorum yapılmamış. İlk yorumu aşağıdaki form aracılığıyla siz yapabilirsiniz.

BİR YORUM YAZ